Το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου

10 Μαΐου 1917 - Οδός Αγίου Διονυσίου (σημερινή Ακτή Κονδύλη). Βάθος δεξιά το μέρος με την πλούσια βλάστηση, το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου. Το πρώτο νεκροταφείο του Πειραιώς. Αριστερά μαυροφορεμένες κυρίες επιστρέφουν απ΄ αυτό. Αν και ήδη λειτουργούσε το νεκροταφείο της "Αναστάσεως", το παλαιό κοιμητήριο του Αγίου Διονυσίου συνέχιζε να λειτουργεί.

του Στέφανου Μίλεση

Αρχικώς στο πολεοδομικό σχέδιο του Πειραιά, εκπονημένο από τους Σάουμπερτ και Κλεάνθη, το νεκροταφείο του Πειραιά προβλέπονταν να γίνει στο τέλος της επεκτάσεως της Λεωφόρου Σωκράτους (Λεωφόρος Χατζηκυριακού σημερινή ονομασία). Όταν όμως η Υραίικη συνοικία αναπτύχθηκε ταχέως και σε σύντομο χρονικό διάστημα, αποφασίσθηκε η ταφή των νεκρών του Πειραιώς να γίνεται σε έναν χώρο σχετικά απομακρυσμένο τότε. Στο χώρο πέριξ της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου που θεωρείτο τότε "ακρότατον και λίαν απομακρισμένον μέρος". 

Κατά την πρώτη Δημαρχία Πειραιώς επί Κυριάκου Σερφιώτη, είχε ανεγερθεί και ο ναός του Αγίου Διονυσίου σε αντικατάσταση ενός μικρού που υπήρχε στο σημείο εκείνο από την εποχή της επανάστασης, και βρίσκεται σημειωμένος στους πολεμικούς χάρτες των επιχειρήσεων του 1827!

Το οικόπεδο του ναού αυτού έγινε δωρεά από κάποιον που ονομάζονταν Ανδρέας Νικολάου. Ο δωρητής εξ αρχής είχε δωρίσει στον Δήμο την έκταση αυτή, εντός της οποίας βρίσκονταν και ο αρχικά μικρός ναός, με σκοπό την δημιουργία νεκροταφείου. Ο ναός που ανεγέρθηκε αργότερα, κατά το πλείστον με συνεισφορές πιστών στην ίδια θέση που βρίσκονταν ο πρώτος παλαιός και που επεκτάθηκε πολλές φορές επί Δημαρχίας κατοπινών Δημάρχων αναλόγως των αναγκών της πόλης.

Ο Ναός του Αγίου Διονυσίου σήμερα

Η πρώτη επέκτασή του αποφασίζεται στις 25 Οκτωβρίου 1851, με την υπ΄ αριθμ. 439 Απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιά, όταν λόγω της αυξημένης παρουσίας της Καθολικής κοινότητας στην πόλη του Πειραιά (βλέπε άρθρα: Εκκλησία Αγίου Παύλου και Μαλτέζοι του Πειραιά) απαιτείται η δημιουργία τμήματος για τον ενταφιασμό των νεκρών του "Δυτικού Δόγματος"  (όπως τότε την αποκαλούσανε). Προγενέστερη αναφορά περί του κοιμητηρίου αφορά την μάντρα του, που κατασκευάσθηκε το 1844.

Οδός Αγίου Διονυσίου. Κυριαρχούν ακόμα τα καρνάγια και τα μικροναυπηγεία. Στο βάθος το κοιμητήριο του Αγίου Διονυσίου  δενδρόφυτο και την μάντρα του 1844 να το περιβάλλει. Καταλαμβάνει όλο το οικοδομικό τετράγωνο!

Λεπτομέρεια της άνω φωτογραφίας στην οποία φαίνεται ο παλαιός ναός Αγίου Διονυσίου με το κοιμητήριο. Ο παλαιός ναός δεν βρίσκονταν επί της παραλιακής οδού αλλά εντός του κοιμητηρίου.

Οι επόμενες επεκτάσεις του, γίνονται εν μέσω Αγγλογαλλικής κατοχής Πειραιά (1854-1857), όταν τα στρατεύματα του Τινάν μεταδίδουν στον πληθυσμό την φοβερή χολέρα. Οι νεκροί φτάνουν σε τέτοιο μέγεθος που ενώ η πρώτη επέκταση, αποφασίζεται το Νοέμβριο του 1855 (με την 658 Πράξη Δ.Σ.), μόλις δυόμιση μήνες μετά τον Φεβρουάριο του 1856, αποφασίζεται και δεύτερη επέκταση (Πράξη 677 Δ.Σ.). Έτσι το νεκροταφείο του Αγίου Διονυσίου φθάνει πλέον να καταλαμβάνει ένα τεράστιο οικοδομικό τετράγωνο (Δερβενακίων, Δραγατσανίου, Αγίου Δημητρίου και Ακτής Αγίου Διονυσίου (σημερινή Ακτή Κονδύλη)).

Το 1875 λόγω της ταχείας αύξησης του πληθυσμού του Πειραιά και και του γεγονότος ότι το νεκροταφείο γειτνιάζει πλέον με το κατάστημα δημοσίων γυναικών (Βούρλων) που έχει στο μεταξύ αναπτυχθεί δίπλα του, πολλοί αντιδρούν καθότι προσβάλλεται το θρησκευτικό αίσθημα και ζητούν το νεκροταφείο να απομακρυνθεί αν και αυτό θα γίνει τελικώς πολλά χρόνια αργότερα.

Όταν Δήμαρχος Πειραιά ανέλαβε ο Θεόδωρος Ρετσίνας σε δύο μάλιστα συνεχείς θητείες (1887-1895) αποφάσισε να αγοραστεί έκταση (1888) που είχε ήδη επιλεχθεί για να μεταφερθεί το νεκροταφείο. Διάφορες διαφωνίες όμως, τόσο για την τιμή αγοράς της νέας αυτής έκτασης, όσο και για την τοποθεσία της, εμπόδιζαν την έναρξη έργων διαμόρφωσης αυτής. 

Μάλιστα πολλοί υποστήριζαν ότι δεν απαιτείτο νέο Κοιμητήριο αφού θα μπορούσε να γίνει επέκταση ενός άλλου μικρού κοιμητηρίου που υπήρχε τότε στην περιοχή "Περιβόλια" (σημερινή Θηβών) στο Ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (έκτασης 25 στρεμμάτων) και που είχε μόλις ξεκινήσει τη λειτουργία του σχετικά προσφάτως  τότε (το 1882). Τελικά η επέκταση αυτή έγινε το 1890 για το Κοιμητήριο των "Περιβολίων", όχι όμως για την μεταφορά του παλαιού κοιμητηρίου του Αγίου Διονυσίου, αλλά για την δημιουργία "Οθωμανικής Πτέρυγας"! Αυτό το Τούρκικο νεκροταφείο υπάρχει μέχρι και σήμερα.

Έτσι με αυτές τις διαφωνίες και εμπόδια, το κοιμητήριο του Αγίου Διονυσίου συνέχιζε κανονικά να λειτουργεί για πολλά χρόνια, ακόμα και όταν το νέο νεκροταφείο στην Ευγένεια (ονομάστηκε "Ανάσταση"), είχε τελειώσει και θα μπορούσε πλέον το παλαιό του Αγίου Διονυσίου να σταματήσει την λειτουργία του. 

Ωστόσο ένα απρόβλεπτο γεγονός παρουσιάστηκε, όταν οι γιατροί της εποχής, απαγόρευσαν την εκταφή νεκρών από τον Άγιο Διονύσιο και την μεταφορά τους στο νέο νεκροταφείο, με την αιτιολογία της μετάδοσης της χολέρας από τους νεκρούς του 1854! Αυτή η αιτιολογία όσο παράξενη κι αν μας φαίνεται σήμερα, τότε αποτελούσε ένα γεγονός που δημιουργούσε πανικό, καθώς ήταν ακόμα νωπές στην συλλογική μνήμη οι εικόνες των χολεριασμένων που πέθαιναν στον δρόμο και ειδικά των παιδιών.

Ανάσταση αντί Άγιος Δημήτριος.

Τα εγκαίνια του νέου νεκροταφείου έγιναν τον Απρίλιο του 1904. Η "Ανάστασις" έλαβε αυτό το όνομα όταν ο Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλιτος μετά το πέρας του Αγιασμού αυτό ανακοίνωσε ως νέα ονομασία παρά το γεγονός πως λίγο πριν το Δημοτικό Συμβούλιο Πειραιώς του είχε κάνει γνωστή την πρόθεση το νέο νεκροταφείο να λάβει την ονομασία "Άγιος Δημήτριος".

Εγκαίνια το 1904 και έναρξη το 1909!

Από τα εγκαίνια όμως θα χρειαστεί να περάσουν άλλα πέντε ακόμα χρόνια, και να φτάσουμε στο 1909 για να λειτουργήσει το νέο νεκροταφείο της "Ανάστασης". Η μεταφορά έγινε επί Δημαρχίας Δημοσθένους Ομηρίδου Σκυλίτση. Το παλαιό του Αγίου Διονυσίου μπορεί να είχε διακόψει την λειτουργία του και να μην εκτελούσε νέες ταφές, ωστόσο υπήρχε για πολλά χρόνια. Όταν οι Γάλλοι κατέλαβαν τον Πειραιά το 1916-17. Φαίνεται σε πολλές φωτογραφίες τους ο μαντρότοιχος που οριοθετούσε την έκταση του παλαιού νεκροταφείου καθώς και η βλάστηση που υπήρχε εντός του χώρου αυτού (σχετικές οι αναρτημένες φωτογραφίες). 

Η "μνηστευμένη" του Φιλιππότη.

Πολλά προβλήματα υπήρξαν και στη μεταφορά των μνημάτων καθώς πολλά εξ αυτών ήταν φιλοτεχνημένα από λαμπρά δημιουργήματα υψηλής μαρμαροτεχνίας. Άλλα οι συγγενείς δεν ήθελαν να μεταφέρουν στο νέο νεκροταφείο της "Ανάστασης" για να μην καταστραφούν, ενώ άλλα το ίδιο το Συμβούλιο του Ναού ήθελε να διατηρήσει στον προαύλιο χώρο του. 

Μια τέτοια περίπτωση ήταν ένα γλυπτό του Τήνιου Γλύπτη Φιλιππότη. Δικό του έργο στην Αθήνα ο περίφημος "Ξυλοθραύστης". Το έργο του όμως που λάμπρυνε τον περίβολο του Αγίου Διονυσίου λεγόταν "Η μνηστευμένη νεκρά". Κοσμούσε το μνήμα της οικογένειας Δημητρίου Σεφερλή που ήταν ένας από τους παλαιότερους οικιστές της πόλης και ιδρυτής του πρώτου κυλινδρόμυλου. Τότε η Ενοριακή Επιτροπή του Ναού με παραστάσεις της στο Δήμο, είχε καταφέρει την παραμονή της "Μνηστευμένης" έξω από την εκκλησία. Η "μνηστευμένη" κρυμμένη από τα έλατα και τη μάνδρα, παρέμεινε για χρόνια εδώ, μέχρι που το Νοέμβριο του 1958 η παλαιά πειραϊκή οικογένεια απαίτησε τη μεταφορά της και την τοποθέτησή της στο μνήμα Σεφερλή στην "Ανάσταση" όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.  

Άγιος Διονύσιος και Καλλιμασιώτης.

Μια από τις έντονες διεκδικήσεις του Συμβουλίου της ενορίας του Αγίου Διονυσίου ήταν τη δεκαετία του 1930, η μεταφορά του αγάλματος του πρωτεργάτη του Πειραϊκού Λιμένα Δημητρίου Καλλιμασιώτη που την εποχή εκείνη είχε τοποθετηθεί στην παραλία απέναντι περίπου από το κτήριο του ηλεκτρικού σταθμού Αθηνών - Πειραιώς. 

Από τα μέσα της δεκαετίας του '60 ξεκίνησε η κατεδάφιση του δεύτερου κατά σειρά ναού του Αγίου Διονυσίου για να οικοδομηθεί στη θέση του ο ναός που υπάρχει σήμερα, ο οποίος να αναφερθεί πως μοιάζει πολύ με το Μητροπολιτικό ναό του Πειραιά την Αγία Τριάδα.

Διαβάστε επίσης:

Η «μνηστευμένη νεκρά» του Αγίου Διονυσίου

Πηγές:

- "Η βιομηχανική Ζώνη του Πειραιά (1860-1900)" της Μαριάνθης Κοτέα (Αθήνα 1997)

- "Πρώτη πλήρης ιστορία των δύο νεκροταφείων του Πειραιά" του Χάρη Κουτελάκη

- Πρακτικά Δημοτικών Συμβουλίων Πειραιώς

- Ημερήσιος τύπος εποχής (Βιβλιοθήκη Βουλής των Ελλήνων)
- "Οδωνυμικά του Πειραιά", των Μάρω Βουγιούκα και Βασίλη Μεγαρίδη